Maria Grzyb
Sochy, luty 2005r.
Szkoła Filialna w Sochach
Istota pisania i czytania ( w ujęciu Marii Cackowskiej)
Pisanie i czytanie są to czynności od początku w pełni świadome. Pisanie i czytanie angażują ten sam zespół podstawowych funkcji psychofizycznych: słuchową, artykulacyjną , wzrokową , przestrzenną , a w przypadku pisania także motoryczną. Czytanie rozpoczyna się od spostrzegania zespołu liter, które muszą być zidentyfikowane i dokładnie zróżnicowane pod względem kształtu i położenia , następnie trzeba je przełożyć na system dźwięków , by na tej podstawie rozpoznać ich znaczenie.
Pisanie wymaga na wstępie uświadomienia sobie słów i zdań, które mają być napisane, następnie przeprowadzenie ich dokładnej analizy słuchowej w celu przełożenia na system dźwięków (fonemów) , przyporządkowania im odpowiednich liter , wreszcie zapisanie ich za pomocą ręki z użyciem narzędzi pisarskich.
Przy czytaniu dziecko musi odszyfrować znaczenie zapisanych słów , zaś przy pisaniu – zaszyfrować je za pomocą symboli graficznych.
Czytanie i pisanie realizowane jest jednocześnie na dwóch poziomach:
- sensomotorycznym,
- semantycznym.
Na poziomie sensomotorycznym dokonywane są następujące operacje:
- analiza i synteza wzrokowa oraz słuchowa struktury wyrazów,
- przechowywanie w pamięci śladów tych operacji oraz kolejność występowania elementów w analizowaniu wyrazów.
Czynności te dokonywane są w obrębie analizatora wzrokowego , słuchowego i artykulacyjnego. Prawidłowe funkcjonowanie tych analizatorów , umożliwia opanowanie elementarnej techniki czytania , która opiera się na wzrokowym rozpoznawaniu liter , a w przypadku pisania , także ruchów ręki.
Dopiero na poziomie semantycznym następuje rozumienie znaczeń odczytywanych i zapisywanych słów poprzez kojarzenie obrazów graficzno- fonicznych z treścią pozajęzykową, którą owe struktury oznaczają.
Czytanie i pisanie wyróżnia się następującymi cechami:
- Są to czynności świadome i celowe.
- Są to czynności ukształtowane w procesie społeczno- historycznym.
- Są to czynności złożone, realizowane na poziomie sensomotorycznym i semantycznym..
- Struktura tych czynności ma charakter dynamiczny, gdyż w trakcie ich realizowania zmienia się ich układ funkcjonalny.
- Czynności te mają charakter zróżnicowany i mogą być realizowane w różnych formach.
- Są to czynności rozwojowe, zależą od stopnia dojrzałości psychofizycznej i intelektualnej.
Czynniki warunkujące czytanie i pisanie:
- Poziom i rozwój funkcji wzrokowej i słuchowej.
- Rozwój spostrzegania wzrokowego.
- Poziom artykulacji – dojrzałość artykulacyjna.
- Dojrzałość manualna – ćwiczenia motoryki dużej i małej.
- Sposób rozumienia czytanego tekstu.
- Zasób pojęciowy i słownikowy.
- Poziom gramatyzacji mowy.
- Rozwój struktur zdaniowych – nawyk mówienia zdaniami.
Etapy nauki liter
- Zapoznanie z samogłoskami.
- Zapoznanie ze spółgłoskami oraz spółgłoskami o podwójnym zapisie.
- Zapoznanie z dwuznakami: sz, cz, rz, dz, dż .
- Zapoznanie ze zmiękczeniami: ń, ć , ś, ź.
Wprowadzenie litery:
- wymówienie wyrazu i słuchowe wyodrębnienie głoski w pozycji nagłosowej,
- ustalenie miejsca głoski w schemacie budowy dźwiękowej tych wyrazów,
- wyodrębnienie danej głoski w śródgłosie , w wygłosie ,
- identyfikacja litery na stronicy elementarza ,
- wyszukanie obrazków i przedmiotów zaczynających się na dana głoskę,
- pisanie liter i pokaz pisma w liniaturze na tablicy z wyjaśnieniem jej kształtu, odwzorowywanie bezśladowe kształtu litery,
- odwzorowywanie w zeszycie ćwiczeniowym,
- odwzorowywanie poznanej litery ze znanymi już ( pisanie w połączeniu).
Nauka czytania
Podczas czytania oko przebiega czytany wiersz skokami przedzielanymi przez przerwy spoczynkowe , w których odbywa się właściwe czytanie . Obok skoków postępujących oko czytającego wykonuje szereg ruchów wstecznych , które pomagają w ujmowaniu poszczególnych elementów , a więc głosek lub sylab w całość wyrazów. Ruchy wsteczne umożliwiają także znalezienie zagubionego wątku myśli . Trzeci rodzaj stanowią ruchy zwrotne , które oko wykonuje przy przechodzeniu z jednego wiersza do następnego. Przy czytaniu oko nie zużywa całego pola spostrzegania , jednakże wzrok chwyta pewne zarysy słów , co ułatwia ich kolejne płynne odczytywanie . Na fizjologiczno- psychologiczny proces czytania składają się takie momenty jak:
- objęcie okiem pola spostrzeżeń,
- odbiór wrażenia tekstu na siatkówce oka ,
- ruch oczu ( postępowy, zwrotny , wsteczny),
- transmisja impulsów z siatkówki do wzrokowych ośrodków mózgowych,
- pobudzenie procesów kojarzenia i interpretacja impulsów wzrokowych.
Czytanie głośne jest bardziej skomplikowane niż ciche. Towarzysza mu przenoszenie impulsów z ośrodków wzrokowych w mózgu do ośrodków motorycznych i stąd do narządów artykulacyjnych.
Pojęcie czytania i pisania wg Anny Brzezińskiej
Pojęcie czytania i pisania używane jest w wielu różnych znaczeniach jako proces- etapy nabywania umiejętności czytania i pisania i jako akt umiejętności – działania ( co dzieje się w umyśle w czasie odczytywania czegoś?). Czytanie i pisanie to pewien rodzaj sprawności językowych człowieka służących pośredniej komunikacji werbalnej. Na proces opanowania czytania i pisania składają się różnorodne czynności psychomotoryczne :
- sensoryczno- wzrokowe,
- słuchowe,
- kinestetyczne ,
- ruchowe, artykulacyjne przy głośnym czytaniu,
- manualne,
- poznawcze ( pamięć, spostrzeganie , myślenie).
Etapy nauki czytania wg J. Zborowskiego:
- głoskowanie ,
- czytanie sylabami,
- bezpośrednie czytanie wyrazów.
W etapie pierwszym główny wysiłek ucznia skupia się na rozpoznawaniu związków graficznych i kojarzeniu ich z dźwiękami oraz na wymawianiu.
W drugim etapie następuje proces automatyzacji tych reakcji i punkt ciężkości przesuwa się na znaczeniową stronę słowa. Na etapie trzecim kształtuje się umiejętność łączenia znaczeń poszczególnych słów w jedną sensowną całość.
Metody nauki czytania
- Metody syntetyczne ; opierając się na tej metodzie czytanie rozpoczyna się od części składników wyrazów tj. dźwięków sylab czy liter. Wyróżniamy tutaj szczegółowe metody zwane dźwiękowymi, sylabowymi , alfabetycznymi. W metodach dźwiękowych dziecko poznaje najpierw samogłoski , później spółgłoski , następnie ich odpowiedniki literowe , z których układa sylaby i wyrazy. W metodzie sylabowej dziecko poznaje najpierw sylaby , z których buduje wyrazy . w metodzie alfabetycznej dziecko poznaje mały i duży alfabet (nazwy liter) i w toku sylabizowania uczy się czytać.
- Metody analityczne; rozwój metod analitycznych poszedł w dwóch kierunkach:
- w kierunku globalnej metody czytania doraźnego,
- w kierunku metod analityczno- syntetycznych.
W metodach analitycznych proces nauki czytania rozpoczyna się od całościowego poznawania przez dzieci wyrazów. Wyrazy są poznawane całościowo i globalnie. Analiza następuje później. Jej celem jest utrwalenie poznawanych globalnie wyrazów.
- Metody analityczno-syntetyczne; opierają się na tym, że najpierw wyodrębnia się słuchowo ( dźwiękowo) odpowiednie głoski (samogłoski, spółgłoski) , następnie wzrokowo głoski zapisane symbolami literowymi. W ten sposób dzieci poznają głoski w wyrazach, w których nowe , nieznane im w odpowiednim czasie głoski , znajdują się obok znanych już głosek – proces analizy.
Z poznanych głosek dzieci tworzą nowe wyrazy i odczytują je – proces syntezy. Metoda analityczno- syntetyczna może mieć różne odmiany :
- zgłoskowa,
- wyrazowa,
- zdaniowa.
Jeżeli przedmiotem analizy jest wyraz , mówimy o metodzie analityczno- syntetycznej o charakterze wyrazowym. Na umiejętność czytania składają się takie procesy jak:
- technika czytania,
- technika rozumienia czytanego tekstu.
Metody analityczno- syntetyczne są obecnie dominującym sposobem kształtowania umiejętności czytania.
Rodzaje ćwiczeń w czytaniu
- Ćwiczenia elementarne mające na celu opanowanie techniki czytania.
Stosowanie metody analityczno- syntetycznej przyzwyczaja dziecko do czytania całych wyrazów , a jednocześnie zwraca uwagę na elementy , ponieważ uczy wyodrębniać te elementy z całości i tworzyć z nich nowe wyrazy. Jeżeli dziecko ma kłopoty z analizą i syntezą wyrazów i zdań, nauczyciel powinien prowadzić bardziej złożone ćwiczenia w analizie i syntezie wyrazów.
- Przekształcanie wyrazów przez ścieranie i dopisywanie liter. Nauczyciel pisze na tablicy sylabę lub literę i poleca uczniowi dopisać tylko sylabę lub literę , aby powstał
wyraz - ry- nek
-se- r
-la- s
- Układanie wyrazów z rozsypanek literowych lub sylabowych. Nauczyciel wskazuje kolejno litery, z których ma być zbudowany wyraz , dzieci podają jaki to wyraz. Nauczyciel pisze na tablicy sylaby na no , do których dopisuje pojedyncze litery lub sylaby , uczniowie odczytują:
ga
no s
c
ra
- Utworzenia wyrazu z pierwszych liter nazw przedmiotów przedstawionych na obrazkach : waza agrafka
W A
- Stosowanie loteryjek , np. w jednej kopercie dziecko ma kartoniki z wyrazami, a w drugiej obrazki owoców i warzyw . Musi oddzielnie ułożyć owoce i warzywa i dobrać podpisy do obrazków.
- Ćwiczenia z wykorzystaniem alfabetu ruchomego , rozsypanek wyrazowych, sylabowych i zdaniowych.
- Czynności w zakresie wdrażania do czytania całymi wyrazami , a także dotyczące głośnego czytania jednostkowego chóralnego (zbiorowego). Przed rozpoczęciem czytania nowego tekstu należy z dziećmi analizować nowe wyrazy , aby potem uniknąć składania liter.
- Ćwiczenia wdrażające do czytania ze zrozumieniem.
- Czytanie krótkich tekstów z tablicy i opowiedzenie ich.
- Układanie rozsypanek wyrazowych, sylabowych , literowych , zdaniowych.
- Rysowanie obrazków na podstawie fragmentu tekstu przeczytanego z elementarza lub pisemka dziecięcego.
- Ćwiczenia w formie zabawy polegającej na tym, że dzieci otrzymują napisy na kartkach papieru i odczytują je cicho – ćwiczenia w cichym czytaniu ze zrozumieniem.
- Nauczyciel rozdaje dzieciom paski papieru z umieszczonymi na nich imionami i nazwiskami uczniów w klasie . otrzymaną wizytówkę z nie swoim imieniem odnoszą jako listonosz pod właściwy adres.
Istotę rozumienia czytanego tekstu stanowi uchwycenie jego sensu. Zdaniem J. Malendowicz , czytanie ze zrozumieniem , czyli czytanie świadome polega na skojarzeniu obrazów graficznych i ich fonetycznych odpowiedników z odpowiadającymi im znaczeniami , czyli z treścią pozajęzykową. Zrozumienie takie odnosi się do pojedynczych słów zawartych w tekście.
Na proces czytania ze zrozumieniem składa się:
- spostrzeganie obrazów graficznych,
- rozumienie znaczenia przeczytanych słów,
- pamiętanie sensu przeczytanych słów,
- domyślanie się dalszego ciągu czytanego tekstu,
- kojarzenie znaczeń w pewne całości myślowe,
- kontrola – weryfikacja przewidywań.
Ćwiczenia w czytaniu ze zrozumieniem można łączyć z ćwiczeniami w pisaniu tekstu, wypełnianiu luk w zdaniach lub w wyrazach. Dla kształtowania u dzieci umiejętności czytania ze zrozumieniem konieczne jest wdrażanie ich od początku do żywych form wypowiadania czytanego tekstu. Czytanie ciche bardziej niż głośne, sprzyja skupieniu uwagi, zrozumieniu i zapamiętaniu treści.
Tok wprowadzania litery wg M. Falskiego
- Pogadanka wprowadzająca za pomocą obrazka wyraz podstawowy.
- Odczytywanie podstawowego wyrazu umieszczonego pod obrazkiem.
- Wzrokowa i słuchowa analiza wyrazu podstawowego. Analiza wzrokowa wyprzedza analizę słuchową.
- Ćwiczenia w szybkim wykonaniu analizy i syntezy wyrazu oraz w rozpoznawaniu liter i wyrazów na "wyrywki".
- Podawanie przez dzieci wyrazów , w których taki sam dźwięk słychać na początku.
- Pisanie wyrazu podstawowego po uprzednim wyćwiczeniu pisania nowej litery.
Kurs nauki czytania podzielony jest na trzy okresy. Pierwszy to okres wstępny, w którym autorzy wprowadzają cztery samogłoski : o, a , i, e. Drugi okres obejmuję naukę liter pojedynczych i zmiękczeń zaznaczonych w piśmie przez dodanie litery i . Okres trzeci to czytanie z upodobnieniami , np. babka ; i z ubezdźwięcznieniami na końcu wyrazu , np. chleb ; nauka dwuznaków i liter ze zmiękczeniami, np. świnia.
Według Przyłubskich nauka nowej litery powinna zaczynać się od stworzenia takiej sytuacji, aby często używać danego wyrazu podstawowego. Ucząc czytania należy wymawiać spółgłoski w połączeniu z samogłoską , np. ki, ka ,ko.
Tok wprowadzania liter
- Pokaz nowej litery drukowanej, małej.
- Rozpoznawanie nowej litery wśród innych.
- Wymienienie wyrazów, w których słychać głoskę odpowiadającą nowej literze.
- Czytanie sylab( połączeń nowej litery z literami poznanymi dotychczas). Sylaby te można śpiewać na dowolną melodię.
- Czytanie wyrazów z nową literą , np. występującą w połączeniu , np. ko,ka.
Podobnie przebiega nauka wielkiej litery, po czym przystępujemy do pisania nowej litery- małej i wielkiej.
Nauka pisania
Nauka pisania opiera się na następujących zasadach pisowni wyrazów:
- Zasada fonetyczna ; zgodna ze stroną wymawianą i słyszaną , np. dom.
- Zasada morfologiczna; wiąże zapis wyrazu z jego formą gramatyczną lub słowotwórczą.
- Zasada historyczna ; oparta jest na pisowni tradycyjnej , obejmuje wyrazy z h ,ó , rz niewymiennymi.
- Zasada umowna (konwencjonalna) , która podobnie jak historyczna nie ma uzasadnienia fonetycznego czy morfologicznego. Należą do niej wyrazy z om, on, em, en, ym, im, cząstką – by i j po spółgłoskach.
Rozwój mowy pisanej opiera się na podłożu mowy ustnej i składa się z następujących elementów:
- Wzrokowego- obejmującego spostrzeżenia znaków graficznych.
- Ruchomego- obejmującego ruchy ręki podczas odtwarzania graficznych elementów pisma.
- Słuchowego- obejmującego wyobrażenia słów słyszanych.
- Ruchowego albo kinetycznego – obejmującego ruchy narządów artykulacyjnych podczas wymawiania pisanego słowa.
Etapy uczenia się umiejętności pisania:
- Obraz graficzny słowa – brzmienie słowa – usłyszenie go i wypowiedzenie – zapisanie, przepisanie.
- Brzmienie słowa – usłyszenie lub wypowiedzenie go – zapisanie tzw. Ze słuchu.
- Słowo pomyślane – zapisanie , pisanie z pamięci.
Ćwiczenia w pisaniu
Ćwiczenia graficzne.
W pierwszym roku nauki pisania trzeba zaznajomić dzieci z kształtem i sposobem pisania małych i wielkich liter, utrwalić umiejętność pisania liter w wyrazach , zwracając uwagę na prawidłowe łączenie liter. W drugim roku nauki prowadzi się ćwiczenia w kształtnym pisaniu grup liter małych i wielkich. Nauka pisania polega na utrwaleniu związków między wyobrażeniem słuchowym, wzrokowym i ruchowym . Kształtując graficzne nawyki pisania liter i liter w wyrazach, trzeba przestrzegać ogólnych zasad wyrabiania nawyków i postępować w myśl następującego schematu:
informacja – pokaz – ćwiczenia pod kierunkiem nauczyciela – ćwiczenia częściowo samodzielne – ćwiczenia całkowicie samodzielne
Wprowadzenie litery pisanej powinno obejmować następujące ogniwa:
- Pokazanie wzoru.
- Analiza wzoru.
- Pokazanie jak się daną literę piszę.
- Ćwiczenia przygotowujące.
- Pisanie litery przez dzieci.
Aby uczeń mógł pisać literę wg wzoru, musi wyróżnić jej składowe elementy, umieć je nakreślić i orientować się w liniaturze. Dla lepszego wyodrębniania dobrze jest wskazywać na litery o podobnym wyglądzie i porównywać je między sobą : m -n, o- a, d – g, l –ł- t .
Demonstrowanie sposobu pisania powinno być rozłożone na różne etapy. Może to być pokazywanie , jak się piszę początkowo wolna , składając litery z elementów , a następnie płynnie jednym ciągiem. Pisanie liter elementami stanowi pierwszy etap. Drugi etap to nauczenie pisania liter kilkuelementowych w sposób całościowy . Chodzi o takie litery, które można pisać jednym ruchem ręki.
Po opanowaniu kształtu danej litery , uczniowie powinni już pisać w sposób płynny. Odnosi się to do wszystkich małych liter, z wyjątkiem litery k i znaków diakrytycznych . technice pisania nowej litery należy poświęcić wiele uwagi . nową literę dziecko pisze najpierw samą , później w wyrazach. Należy nauczyć dzieci pisać czytelnie, estetycznie i płynnie.
Pisanie łączne jest to pisanie elementów liter w wyrazach za pomocą jednego ciągu ruchów. Kształtując u dzieci nawyki łącznego pisania należy:
- wdrażać do pisania liter i wyrazów w sposób wiązany,
- uczyć prawidłowego łączenia liter,
- uczyć płynnego pisania grup liter w wyrazach.
T. Wróbel wyróżnia cztery rodzaje błędów graficznych:
- Błędy konstrukcyjne- niedopełnianie kształtu liter, nieproporcjonalny układ litery , zniekształcenie linii.
- Błędy łączenia liter- brak łączenia liter lub łączenie niewłaściwe.
- Błędy proporcjonalności – niewłaściwe zagęszczanie , zachwianie proporcji liter w wyrazach, nierównomierne ułożenie liter pod względem wysokości, niewłaściwe odstępy między wyrazami.
- Błędy niejednolitego pochylenia pisma- zmiana kierunku pochylenia liter w wyrazach i wyrazów w tekście.
Wymiary umiejętności czytania i pisania wg Anny Brzezińskiej
- Wymiar techniczny.
Istota tego wymiaru polega na odkryciu przez dziecko istnienia odpowiedniości między kodem graficznym, a kodem fonicznym języka . Są to umiejętności cząstkowego rozpoznawania i kojarzenia ze sobą grafemów i fonemów , a także ich reprodukowanie werbalne w czytaniu głośnym oraz umiejętności manualne w pisaniu.
- Wymiar semantyczny.
Czytanie ze zrozumieniem – jednostka rozumie nie tylko treść zawartą na poziomie pojedynczych słów, ale także na poziomie wyrażeń, zdań i całego tekstu. Znaczenie słów rozpoznawane jest w kontekście werbalnym i zależy od tego , jakie inne słowa je wyprzedzają i jakie po nich następują.
- Wymiar krytyczno- twórczy.
Umiejętność czytania zarówno krytycznego jak i twórczego. Czytając, jednostka dokonuje oceny tekstu w kontekście posiadanej wiedzy ogólnej i specjalistycznej. Zachodzi tu osobiste ustosunkowanie się do czytanego tekstu. W przypadku pisania jest to umiejętność doboru takich środków językowych do wyrażenia własnych myśli, aby forma przekazu była zgodna z intencją piszącego.
Czytanie i pisanie to umiejętności złożone , stanowiące kompleksy umiejętności cząstkowych. Umiejętność pisania jest znacznie bardziej skomplikowana niż umiejętność czytania , wymaga zatem dłuższego czasu przeznaczonego na opanowanie jej , a dokonuje się to dopiero po opanowaniu pierwszego etapu w uczeniu się czytania , po zrozumieniu przez dziecko istnienia odpowiedniości między kodem graficznym, a kodem fonicznym . proces uczenia się obu tych umiejętności nie przebiega równolegle ,tj. nie są one opanowywane niezależnie od siebie , każdy etap nabywania umiejętności czytania wiąże się z odpowiednim etapem uczenia się pisania:
- Czytanie głośne – przepisywanie z towarzyszącym mu mówieniem.
- Przemienność czytania głośnego i cichego – pisanie wg wzoru własnego mówienia i pisanie ze słuchu.
- Czytanie właściwe (ciche) – pisanie właściwe ( z pamięci).
Trzy wymiary gotowości do czytania i pisania:
- Gotowość psychomotoryczna – gotowość do nauki czytania i pisania typu "wiem jak".
- Gotowość słownikowo- pojęciowa ; gotowość typu "mam możliwości".
- Gotowość emocjonalno- motywacyjna ; typu "chcę".
Zatem w procesie rozwijania gotowości dziecka do czytania i pisania , ważne będą oddziaływania stymulujące jego rozwój w trzech płaszczyznach:
- Procesów psychomotorycznych, tj. sprawności analizatorów : wzrokowego, kinestetyczno-ruchowego, słuchowego, sprawności aparatu artykulacyjnego i sprawności manualnej.
- Procesów poznawczych, tj. właściwości myślenia , dla którego materiałem jest zasób pojęciowy i słownikowy dziecka.
- Procesów emocjonalno- motywacyjnych, tj. nastawienie dziecka wobec konieczności opanowania obu tych umiejętności oraz wobec pojawiających się przeszkód w procesie uczenia się ich.